فراز و نشیب «تئاتر دانشگاهی»

یادداشت افشین خورشیدباختری، منتقد، بازیگر و مدرس تئاتر، دربارۀ فراز و نشیب «تئاتر دانشگاهی»

افشین خورشیدباختری

بخش نخست؛

جاده ای که اندک اندک «یک طرفه» می شود

افشین خورشیدباختری

afshinbakhtari@yahoo.com

پیشگفتار: حضور در فضای تئاتر دانشجویی تجربۀ شیرین و پر طراوتی است؛ خواه در لباس دانشجو، خواه به عنوان تماشاگر و یا به عنوان عضوی از گروه انتخاب. تجربۀ شرکت در جشنوارۀ تئاتر دانشجویی در دهۀ شصت و نیز تجربۀ همکاری در شش دوره از «جشنواره تئاتر دانشگاهی» (به عنوان عضو گروه انتخاب یا داور) همواره برای نگارنده ارزشمند، به یاد ماندنی و الهام بخش بوده است. به این باید لذتِ تدریس (هر چند پراکنده) و دیدن نمایش ها به عنوان تماشاگر را نیز اضافه کرد.

 آنچه انگیزۀ من در نوشتن این یادداشت است احساس تعلقی است Ú©Ù‡ (به مانند بسیاری دیگر از کسانی Ú©Ù‡ روزگاری نه چندان دور خود دانشجوی تئاتر یا دست اندر کار تئاتر دانشجویی بوده اند) به این حیطه دارم Ùˆ – برخلاف برخی Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ خواهند تئاتر دانشگاهی را به جشنواره یا سال هایی خاص محدود Ùˆ محصور کنند- در همین آغاز باید بگویم Ú©Ù‡ هنوز قلب تمامی اهالی تئاتر برای تئاتر دانشجویی Ù…ÛŒ طپد، هر چند بسیاری این طپش را آشکار نمی کنند.

 انگیزۀ دیگر من دریافت و انعکاسی است که از پسِ دیدن آثار شرکت کننده در بخش های ماقبل نهاییِ جشنواره در سال های اخیر داشته ام.

Ùˆ نیز وضعیتی است Ú©Ù‡ «جشنواره تئاتر دانشگاهی» – به عنوان تنها محمل جدی برای حضور دانشجویان – در آن قرار دارد.

مقدمه:

در بررسی وضعیتِ تئاتر دانشجویی در ابتدا باید اشاره ای به واژه های تئاتر دانشگاهی و تئاتر دانشجویی داشته باشیم.

 تئاتر دانشجویی؛ در معنای عام آن تمامی فعالیت های تئاتری که توسط دانشجویان رشته های تخصصی و غیرتخصصی و در سطح دانشگاه های مختلف انجام می شود را در بر می گیرد.

در سایۀ این گستردگی از نظر درونمایه می توان همه گونه نمایشی رادر آن یافت: از نمایش های جدی، ساختارشکن و «تجربه گرا» گرفته تا «تک پرده ای های کمیک» و «نمایش های مناسبتی- تبلیغی» و از آثاری با دغدغه های تحلیلی که بیشتر وارث نگاهِ سنتیِ سیاسی به تئاتر  به عنوان «محملی برای حمل عقاید سیاسی» هستند تا حتی نمایش هایی که با اهداف «آموزشی» و «کمک آموزشی» به صحنه می آیند (نظیر نمایش هایی که در گروه های زبان های خارجی  و به زبان های دیگر در دانشکده های گوناگون به روی صحنه می روند).

جشنواره تئاتر دانشگاهی تئاتر دانشگاهی؛ واژه ای است Ú©Ù‡ کاربرد آن بیشتر با پا گرفتن «جشنواره تئاتر دانشگاهی» از اواخر دهۀ هفتاد شمسی رایج شد Ùˆ یادآور مجموعه فعالیت هایی بود Ú©Ù‡ توسط «کانون های تئاتر دانشجویی» دانشگاه های غیر تئاتری در سطح دانشگاه ها انجام Ù…ÛŒ شد Ùˆ در نهایت با شرکت در «جشنواره تئاتر دانشگاهی» Ùˆ قرارگرفتن در کنار دیگر گروه ها – از جمله گروهای تخصصی – مورد ارزیابی قرار Ù…ÛŒ گرفت. (این کانون ها Ú©Ù‡ گستردگی Ùˆ فعالیت چشم گیری داشتند، پس از یک دهه فعالیت موفق از Û±Û³Û·Û¸ تا Û±Û³Û¸Û· به مرور با تغییر سیاست های وزارت علوم تضعیف وسپس منحل گردیدند).

 «جشنواره تئاتر دانشگاهی» اکنون در شمایلی جدید به فعالیت خود ادامه Ù…ÛŒ دهد Ùˆ بخش های «بین الملل»، «اساتید»، «خیابانی»، «نمایشنامه خوانی»، «کارگاه های آموزشی» Ùˆ … به آن اضافه شده اند.

 در کنار جشنوارۀ تئاتر، «خانه تئاتر دانشگاهی» هم با هدف انجام فعالیت های تخصصی و پژوهشی تئاتری با حمایت وزارت علوم  تاسیس گشته است.

تئاتر دانشگاهی؛ از «دارالفنون» تا دانشگاه

شاید بی راه نباشد اگر حضور تئاتر در مراکز آموزشی را همپایه با ورود تئاتر به کشور بدانیم؛ آنجا که پس از بازگشت دانشجویان دارالفنون از اروپا  و ترجمۀ آثار میرزا فتحعلی آخوندزاده این هنر تاثیرگذار و بی بدیل جایش را در میان فرهیختگان عصر خود باز می کند.

         ” در دوران پر تلاطم مشروطه Ùˆ جاری شدن حس نوخواهی در فضای آن دوران، تئاتر بیش از پیش مورد نظر ادبا Ùˆ سیاسیون قرار Ù…ÛŒ گیرد، Ú©Ù… Ú©Ù…  و به Ø´Ú©Ù„ غیرمستقیم در نظام آموزشی جا باز می کند Ùˆ آموزگاران Ùˆ اساتید دانشسراها Ùˆ دانشگاه ها آنرا هنری برای تعلیم Ùˆ زبانی برای بیان عقاید Ù…ÛŒ یابند. “

 در دوران پر تلاطم مشروطه Ùˆ جاری شدن حس نوخواهی در فضای آن دوران، تئاتر بیش از پیش مورد نظر ادبا Ùˆ سیاسیون قرار Ù…ÛŒ گیرد، Ú©Ù… Ú©Ù…  و به Ø´Ú©Ù„ غیرمستقیم در نظام آموزشی جا باز Ù…ÛŒ کند Ùˆ آموزگاران Ùˆ اساتید دانشسراها Ùˆ دانشگاه ها آنرا هنری برای تعلیم Ùˆ زبانی برای بیان عقاید Ù…ÛŒ یابند (هر چند Ú©Ù‡ در این میان گاه تئاتر از آسیب گرایش هایی Ú©Ù‡ آن را صرفا محمل عقیده Ù…ÛŒ دانند – Ùˆ نه هنری جامع Ú©Ù‡ Ù…ÛŒ تواند محمل عقاید هم باشد – آسیب Ù…ÛŒ بیند Ùˆ دشمنانش تا چندین دهه از این آسیب برای کوبش Ùˆ تکفیر یا محدود کردنش استفاده Ù…ÛŒ کنند).

 این نخستین آشنایی ها سر آغازی می شود بر ورود و رشد تئاتر در دانشگاه ها و جای گرفتن درمیان فرهیختگان ونخبگان جامعه. زمان به جلو می رود، به تدریج و با گسترش دانشگاه ها، مراکز آموزش عالی و افزایش یافتن شمار دانشجویان ، فعالیت های تئاتری نیز گسترش می یابد و تاسیس دانشکده های تخصصی تئاتر و برگزاری جشنواره های هنری نیز نقش و اهمیت تئاتر را بیش از پیش برای مخاطبین عام و خاص آن گوشزد می کند.

      ” پس از انقلاب Ùˆ از اواسط دهۀ شصت خورشیدی، نهاد تازه تاسیس «جهاد دانشگاهی» در پاسخ به نیاز وخواست های موجود«جشنواره تئاتر دانشجویی» را بنیان Ù…ÛŒ نهد؛ جشنواره ای Ú©Ù‡ در اوایل دهۀ هفتاد – به خاطر کج فهمی های آن دوران – به تعطیلی کشیده Ù…ÛŒ شود. “

 پس از انقلاب Ùˆ از اواسط دهۀ شصت خورشیدی، نهاد تازه تاسیس «جهاد دانشگاهی» در پاسخ به نیاز وخواست های موجود «جشنواره تئاتر دانشجویی» را بنیان Ù…ÛŒ نهد؛ جشنواره ای Ú©Ù‡ در اوایل دهۀ هفتاد – به خاطر کج فهمی های آن دوران – به تعطیلی کشیده Ù…ÛŒ شود. (هنرمندانی چون محمد چرمشیر، فرهاد مهندس پور، محمد رحمانیان، علیرضا نادری، اصغر فرهادی، فیاض موسوی، بهرام عظیم پور، محسن صانعی، محمدرضا عرفانی، صادق صفایی، سیامک صفری، حسن معجونی، کوروش نریمانی، نادر برهانی مرند، کیومرث مرادی، نغمه ثمینی  و … از چهره های شناخته شدۀ این دوران هستند).

 درسال ۱۳۶۵ «کانون تئاتر تجربی» در دانشکده هنر های زیبا نخستین فعالیت های خود را به مدد دانشجویانی چون محمد طاهری راد و مهدی رضاخانی با برگزاری جلسات نمایش فیلم و پخش تعدادی از نمایشنامه های چاپِ گروه تئاتر (که بجا مانده در اتاق های متروکِ دانشکده از دوران قبل از انقلاب هستند و در میان آنها آثاری از پینتر، هانتکه و گولدونی دیده می شود) آغاز می کند؛ کانونی که در دهۀ هفتاد و با حمایت های مدیر گروه تئاتر از آن و مدیریت حسین مسافر آستانه برای خود جایگاهی دست و پا می کند.

   ” «تالار مولوی» در حد فاصل نیمۀ دوم دهۀ شصت تا اواسط دهۀ هفتاد شاهد ظهور دانشجویانی است Ú©Ù‡ بعدتر بخشی از بدنۀ حرفه ای تئاتر را تشکیل Ù…ÛŒ دهند.
دامنۀ رشد تئاتر در دانشگاه ها تا بدان جا پیش Ù…ÛŒ رود Ú©Ù‡ پس از پایان یافتن جنگ با تاسیس ده ها دانشکده، موسسۀ نیمه دولتی Ùˆ خصوصی، صدها نفر فارغ التحصیل به جامعه تئاتری اضافه Ù…ÛŒ شوند Ùˆ هر روز مجوز جدیدی برای تاسیس دانشکده های تئاتری صادر Ù…ÛŒ شود. “

 تالار مولویتالار مولوی در حد فاصل نیمۀ دوم دهۀ شصت تا اواسط دهۀ هفتاد شاهد ظهور دانشجویانی است که بعدتر بخشی از بدنۀ حرفه ای تئاتر را تشکیل می دهند. دامنۀ رشد تئاتر در دانشگاه ها تا بدان جا پیش می رود که پس از پایان یافتن جنگ با تاسیس ده ها دانشکده، موسسۀ نیمه دولتی و خصوصی، صدها نفر فارغ التحصیل به جامعه تئاتری اضافه می شوند و هر روز مجوز جدیدی برای تاسیس دانشکده های تئاتری صادر می شود.

 بسیاری از دانشگاه ها، همچون دانشگاه آزاد (واحد اراک)، جشنواره های داخلی بر گزار می کنند. دانشگاه سوره نیز جشنواره ای برای خود تدارک می بیند. دردانشگاه های غیر تخصصی هم همچنان گرایش به اجرای تئاتر دیده می شود. اما تمامی این فعالیت ها در نهایت زیر مجموعۀ فعالیت های فوق برنامه یا مناسبتی قرار می گیرند.

 در نبود فضای لازم برای فعالیت های نمایشی، ضرورت به راه اندازی جشنواره ای که بتواند به نیازهای فرهنگی دانشگاه پاسخ دهد بیش از پیش حس می شود و در نهایت برآیند این خواست به «جشنواره تئاتر دانشگاهی» ختم می شود؛ حرکتی که در ابتدا مانند بسیاری دیگر از جشنواره ها کاستی هایی به همراه دارد اما به مرور خود را می یابد، مخاطبانش را می یابد و تا سطحی پیش می رود که گاه از جشنواره تئاتر فجر پیشی می گیرد.

        “ بعد از این اوج، Ú©Ù… Ú©Ù… دوران افولی ناخواسته Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ گیرد. اکنون به نظر Ù…ÛŒ رسد «جشنواره تئاتر دانشگاهی» - به عنوان نمودی عینی از تئاتر در دانشگاه – در مسیری یکنواخت به حرکتش ادامه Ù…ÛŒ دهد؛ با هیجان، نو آوری Ùˆ غافلگیری های کمتر Ùˆ محدود Ùˆ مشروط شدنِ مشارکت ها Ùˆ حمایت ها. “

 بعد از این اوج، Ú©Ù… Ú©Ù… دوران افولی ناخواسته Ø´Ú©Ù„ Ù…ÛŒ گیرد. اکنون به نظر Ù…ÛŒ رسد «جشنواره تئاتر دانشگاهی» – به عنوان نمودی عینی از تئاتر در دانشگاه – در مسیری یکنواخت به حرکتش ادامه Ù…ÛŒ دهد؛ با هیجان، نو آوری Ùˆ غافلگیری های کمتر Ùˆ محدود Ùˆ مشروط شدنِ مشارکت ها Ùˆ حمایت ها.

 اما چنین وضعیتی معلول چیست؟

اگر بخواهیم به دنبال ریشه یابی دلایل فراز و نشیب «تئاتر دانشگاهی» باشیم، بی گمان چند عامل اساسی و تاثیر گذار بر این روند را می یابیم:

 الف )  شکل رابطۀ تئاتر دانشگاهی یا دانشجویی با متولیان رسمی آن.
 ب )  نقش تصدی گری، نظارت یا اجرا .
 ج )  تاثیر پذیری تئاتر دانشجویی از شرایط حاکم بر تئاتر رسمی.

(ادامه دارد)

مطالب مرتبط